Munduko baso-baliabideen ebaluazioa (FRA, ingelesezko siglak: Forest Resources Assessment) mundu mailako txosten bat da, eta funtsezko informazioa ematen digu basoko baliabideen egungo egoera, erabilerak eta horiek lortzeko egin den kudeaketa ulertzeko.

1946an lehenbizikoarekin hasi zenetik, 5 edo 10 urtean behin egin izan da basoen azterketa hau. FRAren irismena aldatuez joan da, hasierako inbentarioetan egur ekoizpenera soilik zuzendua izatetik, baso-kudeaketa iraunkorraren alderdi guztiei erantzun nahi dieten egungo ebaluazioetaraino. Alde horretatik, ebaluazio hori nazioarteko baso-politikaren zenbait beharri erantzutera bideratuta dago, hala nola, Garapen Iraunkorrerako Agenda 2030, Basoetarako Nazio Batuen Plan Estrategikoa 2017 – 2030 edo klimari buruzko Parisko Akordioa.

FRAren prozesua, Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundearen egoitza nagusian (FAO, ingelesez: Food and Agrario Organization) Baso Departamentuak koordinatzen du. Euskal Autonomia Erkidegoak, basogintzaren arloko administrazio-eskumenak dituen Europako eskualde gisa, prozesu horretan parte hartzen du, eta beraz, dagokion informazio-bilketa egiten du. Informazio horrek, bere analisi autonomikoetarako balio izateaz gain (bere web administratiboan eskuragarri daude) Estatuko Baso Estatistiken Sistema elikatzen du, eta, ondoren, nazioartekoak.

Prozesu hau gauzatu berri, 1990-2020 bitartean, 236 herrialde eta eskualdetako basoekin lotutako 60 aldagai baino gehiagoren egoera eta joerak aztertu dira. FRA 2020ren datuak biltzeko, 187 herrialde eta lurralde hartzen dituen eta ofizialki izendatutako korrespontsal nazionalen sare ondo ezarriak, txosten garden eta trazagarria aurkezteko prozesuaren bidez, denen artean adostutako terminoak eta definizioak erabili ziren. 700 pertsonak baino gehiagok hartu zuten parte zuzenean prozesu horretan.

FRA 2020ko dokumentuetako bat, erabilitako termino eta definizio horiei dagokie. Ezin bestela, dokumentu hau, baso terminoa definituz hasten da: “0,5 hektareatik gorako lurrak, 5 metrotik gorako altuera eta %10etik gorako adaburu-estaldura duten zuhaitzez hornituak, edo in situ altuera horretara irits daitezkeen zuhaitzez hornituak”. Ondoren, baso horiek sortu diren moduagatik bereizten dira: birsortu naturalak, landatuak, baso-landaketak eta landatutako beste baso batzuk. Ezaugarri horren arabera, baso-landaketak intentsiboki erabiltzen direnak dira., Espezie batek edo bik osatzen dituzte hasieran, adin uniformekoak izan, tarte erregularrarekin landatuta egon, eta batez ere, produkzio xedeetarako ezarrita egoten dira. Landatutako beste baso batzuk, landatutako baso guztien% 55 hartzen dutenak, ez dira modu intentsiboan erabiltzen, eta modu naturalean birsortutako basoen antzekoak izan daitezke sailen heldutasunean. Landatutako beste baso batzuen xedeek, ekosistema lehengoratzea eta lurzoruaren eta uraren balioak babestea barne har ditzazkete.

Beraz, zalantzarik gabe, Euskal Autonomia Erkidegoko baso-landaketak baso gisa aipatu eta aintzat hartzea nazioarteko baso-komunitate administratibo eta zientifikoaren ordezkariek abalatu eta adostua da.

Hala, euskal basoek beren alea eskaintzen dute, Lurreko 4.060 milioi hektareara iritsi ahal izateko, hau da, lurraren azalera osoaren %31. Eremu hau 0,52 hektareakoa da pertsonako. Hala ere, basoak ez daude modu ekitatiboan banatuta munduko biztanleentzat edo kokapen geografikoarentzat.

Euskal Autonomia Erkidegoan baso-azalera handia izatearen zori ona dugu, mundu osoan denek ez dutena. Lehena, harro egoteko moduko altxortzat hartu beharko genuke, baina, aldi berean, kezkatzeko moduko alderdi gisa bigarrengoa. Izan ere, munduak, 1990az geroztik, 178 milioi hektarea baso galdu ditu. Hala ere, zentzunez jokatu behar dugu: 1990-2020 bitartean, basoen galera garbiaren erritmoa nabarmen jaitsi da, herrialde batzuetako baso-soiltzea murriztearen ondorioz, eta, gainera, beste herrialde batzuetako baso-azalera handitu egin da, basoberritzearen eta basoen hedapen naturalaren bidez. Alde horretatik, urteko baso-sartze eta deforestazio tasa negatiboa izan arren (basoa galtzen da) gero eta gehiago murrizten da (baso-sartzeak deforestazioekin berdintzeko joera dago).

Balantze horretan, EAEk baso-sartzearen aldeko ekarpena egiten du, eta prozesu hori Europa osora zabaltzen da. Beraz, argi izan behar dugu, mundua mehatxatzen duen deforestazio larria, gaur egun baso-sartzea baino handiagoa dena, ez dela gertatzen ez Euskadin ez Europan. Afrikako (3,9 milioi hektarea) eta Hego Amerikako (2,6 milioi hektarea) kontinenteetan kontzentratzen da.

Hala ere, guretik urrun dauden beste ingurune batzuetan gertatzen den baso-galeraren arrazoiez arduratu beharko genuke. Ez elkar-komunikatutako planeta batean gertatzen delako soilik, batetik edo bestetik eragina helduko zaigularik (klima-krisia, osasun-krisia, biodibertsitatearen galera...), baita, horrez gain, gure jokabide-ereduaren erruz izan daitezkeelako. Gure baso-baliabideak kudeatzean eta gizartean jokatzeko modua aukeratzean 

(hornidura, entretenimendua, kontsumoa, etab.) hartzen dugun jarrera, beste toki batzuetan izandako kudeaketa negatiboan eragiten du. Erantzukizuna hartu behar dugu.

Basoetako izakinen guztizko bolumena, 1990ean 5.600 milioi m³-tik, 2020an 5.557 milioi m³-ra pixka bat jaitsi zen. Azalera galtzeak, izakinen galera eragiten du. Hala ere, basoetako izakin-bolumena handitzen ari da azalera-unitateko, bai mundu osoan (1990ean 132 m³/ha 2020an 137 m3/ha handitu zen), bai eskualde guztietan, baita EAEn ere.

Munduko basoek, biomasa biziko 606 gigatonelada inguru (lurzoruaren gainetik eta azpitik) eta hildako egurrezko 59 gigatonelada dituzte. Lehen ikusi dugun bezala, guztizko biomasa pixka bat jaitsi egin da 1990etik, baina azalera-unitateko biomasa handitu egin da.

Biomasa sortzeko eta gordetzeko gaitasun horri esker (atmosferako karbonoa finkatuta lortua), basoa funtsezko elementua da atmosferako CO₂-aren kontzentrazioa murrizteko.

Hala ere, basoetako karbono-erreserba, guztira, 1990ean 668 gigatonelatukoa izatetik, 2020an 662 gigatonelatukoa izatera gutxitu zen. Baina basoak ez dira karbono-metatze hutsak. Egur-bolumen horiek gure gizarte-beharrak asetzeko erabiltzeak, bai materiari dagokionez, bai energiari dagokionez, areagotu egiten du klima-aldaketaren arintzean duten zeregina. Basoetan metatutako karbono hori gure materia- eta energía - eskariari erantzuteko erabiltzea da, berriztagarriak ez diren eta kudeaketa jasangarriarekin lotu ezin daitezkeen beste material batzuen ordez, gure gizartearen erronka nagusia. Euskal Herrian ere bai.

Horregatik, mundu osoan, 1.150 milioi hektarea baso (%30) gutxi gorabehera erabiltzen dira, zura eta zurezkoak ez diren baso-produktuak batez ere ekoizteko.

Jakina, egurra eta besteren ekoizpena ez da erabilera posible bakarra basoetarako. Mundu mailan, 424 milioi hektarea baso (%10) batez ere biodibertsitatea kontserbatzeko erabiltzen dira. Guztira, 111 milioi hektarea izendatu dira 1990etik, eta horietako gehienak 2000 eta 2010 urteen artean esleitu ziren. Kalkuluen arabera, gainera, 399 milioi hektarea baso daude lurzorua eta ura babestera zuzenduak. Hauek, 1990etik, 119 milioi hektarea handitu direlarik. Bestalde, mundu osoko 186 milioi hektarea baso, zerbitzu sozialei esleitu zaie, hala nola, aisialdiari, turismoari, hezkuntza-ikerketari eta gune kultural eta espiritualen kontserbazioari. Baso-erabilera horretarako eremua ere 186.000 ha/urte hazi da 2010az geroztik.

Alde horretatik, mundu osoko eremu babestuetan 726 milioi hektarea baso inguru daudela zenbatetsi da. Munduko sei eskualde nagusietan, eremu babestuetako baso-azalera 191 milioi hektarea handitu da 1990az geroztik, baina urteko hazkunde-tasa jaitsi egin da 2010-2020 aldian.

Euskal gizarteak, tokiko babes-eremuen azalerak tokian bertan txertatzen ez ezik, mota horretako eremuak eskatu eta bultzatu ditu munduko beste leku batzuetarako. Hor sartzen da lehenago iradokitako gure gizarte-jokabidearen jarraibideekin erantzukizuna. Horrelako babesen adierazpenak tokian tokiko murrizketa ekonomiko eta sozialak eragiten ditu, horregaitik, gizarteko gainerako guztiek kontuan hartu eta onartu behar dituzte. Konpentsazio-fluxu batek murriztu egin behar ditu galerak, edo itsuliratu (irabazi bihurtu).  Zoritxarrez, oraindik ez urrun gaude horrelako zerbait lortzetik. Tokikoak nahiz beste leku batzuetakoak, Kudeatzaile askoren adostasunik gabe ezartzen dira babes-eremuak.

Erabilerak fisikoki ez bereiztea, baizik eta baso bera erabilera desberdinetarako erabiltzea litzateke beste aukera bat. Alde horretatik, 749 milioi hektarea erabilera askotarako erabiltzen dira, tartean, askotan, ekoizpenera ere badelarik. EAEko basoak sailkapen horretan sar litezke, nahiz eta gehienetan ez duten egurraz gain beste konpentsaziorik. Planetako leku jendetsuetan, hala nola EAEn, funtzionaltasun anitzak (multikonpentsazio bati lotua), sozialki jasangarriagoak diren soluzioak eskaintzen dituenez (batez ere kudeatzaileen gizarte-taldearentzat), irtenbide hobea du.

Munduko basoaren %93 (3.750 milioi hektarea) berez ernetutako basoek osatzen dute eta %7 (290 milioi hektarea) landatu egin da. Bigarren baso-kategoria horren barruan, 131 milioi hektarea hartzen dituzte baso-landaketek, hau da, munduko basoaren %3 eta landatutako baso guztien %45.

Baso-landaketaren proportziorik handiena Hego Amerikan dago. Bertan, baso mota horrek landatutako baso guztiaren% 99 hartzen du eta baso-azalera osoaren% 2. Euskal Autonomia Erkidegoak baso-landaketa ugariekin egiten duen ekarpen handia Europan diluituta geratzen da, nun landatutako baso-azaleraren %6 eta guztizko baso-azaleraren %0,4 hartzen bait du (baso-landaketaren proportzio txikiena Europan dago). Hala ere, beste kontinente batzuetako baso-landaketa askoren ekoizpenen helburua gurean egokitu daiteke. Batek gutxiago izateak, beste batzuk izatera behar bait ditzake.

Mundu mailan, baso-landaketen %44, kanpotik ekarritako espezieek osatzen dute. Beraz, ohikoa da baso-landaketak kanpotik ekarritako espezieekin egitea, Europan, oro har den bezala, eta Euskadin, bereziki.

Kanpotik ekarritako espezieak erabiltzeak, batzuetan, Jasangarritasunaren ikuspuntutik gabeziaren bat egon daitekeenaren zalantza sortzen badu ere, azpimarratu beharra dago, jasangarritasun hori, kudeaketarekin lotuta dagoela, eta ez hainbeste espeziearekin. 

Alde horretatik, Europan, baso gehienek kudeaketa-planen bat dute idatzita (EAEn ere egiazta daitekeena). Horrela, baso horietako kudeatzaileek jarduera-egutegi bat ezarria dute eta beren kudeaketaren jasangarritasuna egiazta dezakete. Arazoa beste kontinente batzuetatik dator berriro, hala nola Afrikatik, non bere basoen %25 baino gutxiago iristen baita horretara, edo Hego Amerikatik, %20 baino gutxiago. Horietan da, baso-kudeaketak (eta, beraz, bertan lortutako ekoizpenek) zalantzak sor ditzaketela. Zorionez, kudeaketa-planen baitan dagoen baso-azalera handitzen ari da eskualde guztietan: mundu mailan, 233 milioi hektarea handitu da 2000. urtetik, eta 2,05 mila milioi hektarea izatera iritsi da 2020an. Jarraitu beharreko bidea da, sustatu behar duguna.

Jabetza publikoa da nagusi munduko eskualde guztietan (% 73). % 22 jabetza pribatukoa da, eta gainerakoen jabetza “ezezaguna” edo “bestelakoa” da (azken horrek jabetza gatazkan edo trantsizioan duten basoek biltzen ditu nagusiki). Euskal Autonomia Erkidegoak egoera horretan azpi-erregioak dituen arren (Araba), beste muturrean ere baditu (Bizkaia eta Gipuzkoa). Era askotako propietatea ageri dugu, eta horrek, askotariko erabilera eta kudeaketa ekar ditzazke.

Mundu mailan, jabetza publikoko basoen proportzioa jaitsi egin da 1990etik, eta jabetza pribatuko basoen eremua handitu egin da. Administrazio publikoek jabetza publikoko baso-azaleraren% 83 kudeatzeko eskubidea dute, eta hori ere murriztu egin da 1990etik. Gero eta baso publiko gehiago kudeatzen dituzte enpresek, erakundeek edo erakunde pribatuek eta komunitate indigenek eta tribalek. Euskal Autonomia Erkidegoaren kasua azken kasu horrekin lotu genezake. Gure baso publiko gehienak tokiko administrazio-komunitateek kudeatzen dituzte (tokiko indigena-taldeek, azken batean), eta pribatuak direnean, tokiko indigenen (baserritarren edo haien ondorengoen) zati handi bat dira.

Basoek gaitz askori egin behar diete aurre, haien osasuna eta bizitasuna oztopatu eta ekosistema-ondasun eta zerbitzu ekosistemiko ugari eskaintzeko gaitasuna murriztu diezaieketelarik. Adibidez, suteek 98 milioi hektarea inguru kaltetu zituzten 2015ean. Eragin hori ez zen oso adierazgarria izan EAEn. Batez ere zona tropikaletan gertatu zen, non suak urte hartan guztizko baso-azaleraren %4 inguru erre baitzuen. Kaltetutako baso-azaleraren bi heren baino gehiago Afrikan eta Hego Amerikan zegoen. Hala ere, aurreko hausnarketa azpimarratzen dugu: gure portaera sozial eta ekonomikoak (adibidez herrialde horietatik prezio baxuko elikagaiak inportatzea) herrialde horien sorreran izan duen eraginaz arduratu beharko genuke.

Intsektuek, muturreko eritasun eta fenomeno meteorologikoek 40 milioi hektarea inguru kaltetu zituzten 2015ean, batez ere eremu epel eta borealetan. Hori bai izan dugula guk ere, gure basoetan osasun-kalteak nabarmen gehituz. Horien artean, radiata pinuaren landaketei eragiten dien gaixotasun fungikoa nabarmentzen da. Mundu-ikuskera horri esker, eskala handian, eskala handi horren ondorioetarako lotura handiagoa duela ikus dezakegu, hala nola klima-aldaketa edo globalizazioa, eta ez hainbeste tokian tokiko baso-landaketak kanpotik ekarritako espezieekin kudeatzeari.

Klima- eta osasun-arloko alarma-egoeren adierazpenen artean gaudenez, nazioarteko zein Euskal Herriko zientzialariak baso-soiltzearen arriskua zabaltzen saiatzen dira. Hala ere, kontuz ibili behar dugu mehatxu hori aztertzean, eta gure basoekin lotu ez. Euskal Autonomia Erkidegoko basoak balantzaren alde positiboan kokatzen dira, azalera, bolumena, biomasa, karbonoaren finkapena, erabilera anitzak eta kudeaketa pribatu zein publiko jasangarria emanez munduko balantzeari.  

Horrek, baina, ez digu kezka saihestu behar. Gure tokiko jokabide sozial eta ekonomikoek eragina izan dezakete planetako beste leku batzuetan ezarritakoetan, eta baso-soiltze eta haren ondorio kaltegarriak eragin ditzazkete. Gure erabilera eta kontsumo sozialak birpentsatu eta zuzendu behar ditugu, munduko basoetan hobetze joerak (are gehiago) zuzentzeko. Horretarako, premiazkoa da erantzukizun soziala eta ekonomikoa gure gain hartzea, tokian tokiko baso-baliabideekin ahalik eta gehien hornituaz.

Alde horretatik, basoak babesteko adierazpenek ez dute zertan murriztu ekoizpen-aukera. Gure ustez, multifuntzionaltasunak, kudeaketaren planifikazio jasangarrian lortua, baso horien  erabilera anizkoitza bultzatu behar luke.

Planeta berean bizi den espezie bera gara. Gure tokiko ekintzek guztioi eragiten diguten egoera globalak eragiten dizkigute. Izan gaitezen horren jakitun, modu globalean ebaluatu ondoren, gure tokiko jarduerak zuzendu ahal izateko.

11/05/2020

Aitor Onaindia Bereziartua

Vicepresidente de Basoa Fundazioa

Fuente de datos e información: FAO. 2020. Evaluación de los recursos forestales mundiales 2020 – Principales resultados. Roma. https://doi.org/10.4060/ca8753es